هنر به مثابه مقاومت، از نگاه صحرا کریمی

بیشتر از یک سال می‌شود که صحرا کریمی فیلم‌ساز افغان از کابل گریخته است؛ اما او حتی در تبعید به ساختن فیلم علیه طالبان ادامه می‌دهد. می‌گوید: طالبان می‌خواهند فرهنگ افغانستان را خفه کنند و آن را آن طور که خودشان می‌خواهند شکل دهند. و هرچند هنرمندانی که هنوز در کشور هستند نمی‌توانند تحت رژیم سرکوبگر طالبان فعالیت کنند، هنرمندان افغان در خارج وظیفه دارند فرهنگ کشور را پرورش دهند.

کریمی که اولین رئیس سازمان فیلم افغانستان بود، قرار است در همین زمینه در نشست فرهنگی ابوظبی همراه با امید شریفی مدیر گروه هنرسالار (ArtLords) و فهیمه میرزایی رقصندهٔ سماع سخنرانی کند.

کریمی می‌گوید: «هنرمند افغان، فقط هنرمند نیست، بلکه فعال سیاسی هم هست. شما از طریق هنر، از آزادی و عدالت و حقوق بشر حمایت می‌کنی. افغانستان در حال حاضر محیط خوبی برای زندگی هنرمندان نیست. هنرمندان با خطر مرگ روبه‌رو هستند. خطر بازداشت و ناپدیدشدن وجود دارد. اکثر هنرمندان افغانستان را ترک کردند و در کشورها و قاره‌های دیگری زندگی می‌کنند. آن‌ها با مشکلات تبعید و مهاجرت دست و پنجه نرم می‌کنند. آن‌ها در فرهنگ جدید و کشور جدیدی ادغام می‌شوند. راحت نیست. ولی درعین‌حال ما اهمیت هنر و فرهنگ را نمی‌توانیم فراموش کنیم».

کریمی همیشه در افغانستان زندگی نمی‌کرد و سازگارشدن با زندگی در اروپا (بر خلاف خیلی از هموطنانش) برای او تجربهٔ شوکه‌آوری نیست. او در ایران متولد و بزرگ شد و در اسلواکی رشتهٔ فیلم را تحصیل کرد و یک دهه پیش تصمیم گرفت به وطن خود برگردد. او شدیدا به افغانستان علاقمند شد و می‌خواست هر آن‌چه در کابل رخ می‌دهد را به چشم خود ببیند و در قالب فیلم در آورد.

بیشتر آثار کریمی به بیان داستان زنان افغانستان اختصاص دارد.

اولین فیلم بلند او، «زنان افغان پشت فرمان» در سال ۲۰۰۹ منتشر شد. این فیلمِ مستند به آزادی شخصی زنان در گرفتن گواهینامهٔ رانندگی می‌پردازد. این فیلم حاوی مصاحبه‌هایی با زنان افغانستان از سنین و فرهنگ‌های مختلف است. در فستیوال فیلم داکا ۲۰۱۴، جایزه «بهترین مستند» را در «بخش فیلم‌سازان زن» از آن خود کرد.

فیلم موفق بعدی او «پرلیکا» محصول ۲۰۱۶ بود. این مستند به زندگی ثریا پرلیکا می‌پردازد؛ یکی از معدود زنان افغانستان که به عرصهٔ سیاست کشور وارد شد. این فیلم تغییر وضع زنان را در گذار از رژیم دینی طالبان به یک کشور دموکراتیک نشان می‌دهد.

فیلم دیگر او، «حوا، مریم، عایشه» محصول ۲۰۱۹، نمایندهٔ افغانستان در ۹۲مین دورهٔ اسکار برای «جایزهٔ بهترین فیلم بین‌المللی» بود. این تنها فیلم بلند داستانی کریمی تا امروز است و داستان سه زنِ حامله را با پیشینه‌های مختلف در کابل روایت می‌کند. این فیلم در ۷۶مین جشنواره فیلم ونیز اکران جهانی شد و جایزهٔ هیئت داوران را در فستیوال فیلم تصویر جنوب آسیا ۲۰۲۱ از آن خود کرد.

کریمی می‌گوید که بیشتر انرژیِ کارش را از مشاهده زنان کشورش و تعامل با آن‌ها می‌گیرد. در حالی که او کماکان زنان افغان را در کانون فیلم‌های خود قرار می‌دهد، حالا توجهش به زندگی زنان افغان در تبعید معطوف شده است.

می‌گوید: «به زندگی پناهندگان افغان دقیق شدم، خصوصا زنان افغان در اروپا و مدیترانه. داستان‌های من همه درباره زنان است. زنان و روابط‌شان، چه بین خودشان یا خانواده یا ازدواج‌شان. به خودم گفتم که شخصیت‌های اصلی من این‌جا هم هستند، در اروپا و خارج از افغانستان. می‌دانستم که باید معلومات بیشتری درباره آن‌ها کسب کنم».

تولید آثارِ خلاقانه بعد از نابودی تمام زندگیْ کار ساده‌ای نبود، ولی خودش می‌گوید این بهترین راه برای کمک به خودش بوده است.

می‌گوید: «دردی که تجربه من کردم، درد ساده‌ای نبود، خیلی پیچیده بود، ولی تصمیم گرفتم با نوشتن و خلق کردن به خودم کمک کنم. تصمیم گرفتم دوباره داستان بنویسم. سراغ دیگران رفتم و از آن‌ها خواستم همکاری و حمایت کنند. من درباره زنان در صنعت فیلم مقاله نوشتم، و تحقیق کردم. برای من چالش جدیدی بود، ولی انجامش دادم».

کریمی که در حال حاضر در ایتالیا ساکن است، مرتب در کنفرانس‌های بین‌المللی و فستیوال‌های فیلم شرکت می‌کند تا هنر و سینما را به عنوان شکلی از مقاومت نشان دهد.

می‌گوید: «من نمی‌خواستم علیه طالبان و وحشی‌گری آن‌ها ساکت بنشینم. در نشست‌ها، رویدادها و کنفرانس‌ها شرکت کردم تا صدای بلندی برای هنرمندان‌مان، زنان هنرمندمان، زنان خودمان و فرهنگ‌مان باشم».

کریمی در حال حاضر دو فیلم در دست تهیه دارد که فیلمنامه‌هاب هر دو را بعد از ترک افغانستان شروع کرد. می‌گوید یکی از آن‌ها داستانی بر اساس تجربیات خودش هنگام ترک کابل است.

در پی خروج نیروهای آمریکا در آگست سال گذشته وقتی نیروهای طالبان به کابل حمله کردند، او در صفی طولانی برای دریافت پول از بانک بود. ناگهان وحشت تمام کابل را فرا گرفت و کریمی از ترس شروع به فرار کرد و آن لحظه را به‌طور زنده در اینستاگرام منتشر کرد. در ویدیو او می‌گوید که طالبان دارند می‌آیند «ما را بکشند … طالبان وارد شهر شدند … ما بند شدیم»، و گریه‌کنان می‌گوید: «برای‌مان دعا کنید».

این ویدیو وایرال شد و میلیون‌ها بیننده در طی چند روز آن را تماشا کردند.

می‌گوید: «این عادت من بود که در اینستاگرام لایو بگذارم، ولی این بار یک فرصت هم بود. آگست بود، و دنیا در فصل تعطیلات، و من می‌خواستم بدانم که آیا آن‌ها خبر دارند چه چیزی الان در افغانستان دارد اتفاق می‌افتد. یعنی به عنوان یک فیلم‌ساز، این وظیفه من است».

کریمی تا چند روز بعد نمی‌دانست که پُست اینستاگرامی او چه‌قدر فراگیر شده است. تنها چیزی که در آن روزها اهمیت داشت این بود که بتواند خانواده خود را از افغانستان خارج کند، که در نهایت موفق شد از طریق پرواز ترکیش ایرلاینز به اوکراین فرار کند.

می‌گوید: «چند روز بعد به اینستاگرامم برگشتم چون ما دنبال راهی بودیم که از کشور خارج شویم. شوکه شدم وقتی دیدم ۱۰ میلیون بیننده داشت. به عنوان یک فیلم‌ساز سهم خودم را ادا کرده بودم».

وقتی طالبان افغانستان را تصرف کردند، قول دادند از دوره قبلی حکومت طالبان (قبل از تهاجم آمریکا در ۲۰۰۱) ، بیشتر با مردم مدارا کنند. ولی رفتارهای این گروه در یک سال گذشته، خصوصا با زنان، نشان داد که حکومت آن‌ها همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد سرکوبگر است. دختران اجازه رفتن به مکاتب متوسطه را ندارند، و زنان فقط می‌توانند با حجاب کامل همراه با مردِ محرم بیرون بیایند. هنرمندان و فعالان هم در خطر هستند؛ کریمی می‌گوید اگر جا می‌ماند، احتمالا کشته می‌شد.

می‌گوید: «مجبور شدم ترک کنم. نمی‌خواستم بروم ولی چاره‌ای نداشتم. اگر می‌ماندم، می‌آمدند مرا می‌گرفتند، زندانم می‌کردند و بهان‌های برای کشتن من پیدا می‌کردند. برادرم با من است، همین‌طور فرزندانش، و دخترانش. حتی پیش از تصرف، من صدای بلندی علیه طالبان بودم. اگر تنها می‌ماندم، می‌آمدند دنبالم. وضعیت دشواری است».